1. Hizkuntz eskubideak, kultura eta kirola
1. Arloa kopurutan
Arloan guztira 26 espediente ireki dira 2012. urtean, Arartekoak urtean izapidetzeko onartu dituen espediente guztien %1,03 direnak.
Ondoren administrazioka xehakatuko ditugu:
– Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazio Orokorra (Eusko Jaurlaritza).....15
– Foru administrazioa.....6
– Toki administrazioa.....3
Hona hemen arlokako banaketa:
– Administrazioaren funtzionamendua eta administrazio prozedura.....8
– Herritarren hizkuntz eskubideak justizia administrazioa-rekiko harremanetan.....6
– Kirol jarduerak.....5
– Herritarren hizkuntz eskubideak euskal administrazioekiko harremanetan.....3
– Kultura, industria eta arte ondarearen babesa.....2
– Kultur ekintzak.....1
– Herritarren eskubideak.....1
Arlo honetan jarritako kexa-espedienteen eta kontsulten izapidetze-egoerari eta emaitzari dagokionez:
2. Kexarik aipagarrienak
2.1. Komunikazio elebiduna udalarekin
Salatutako egoera: Usurbilen bizi den eta bertan erroldatuta dagoen herritar batek aurkeztutako kexan azaltzen zuenez, euskaraz bakarrik idatzita zeuden udaleko hainbat jakinarazpen jaso ondoren, hari zuzendutako idazkiak erkidegoko bi hizkuntza ofizialetan idatzita egon zitezen eskatu zion, osterantzean, ezingo baitzituen ulertu euskara ez zekielako. Hala ere, ez zuen emaitzarik lortu. Adierazi zuenaren arabera, konponbide bakarra eskaini zioten, hain zuzen ere, udaleko zerbitzuei idazkiaren erreferentzia zenbakia eman ziezaien haiek edukia gaztelaniaz azaldu ziezaioten.
Erreklamatzailearen ustez, udaleko langileen borondate ona baino haratago, planteamendu horrek diskriminatzen zuen euskaraz hitz egiten ez zuelako eta intimitaterako eskubidea urratzen zuen.
Arartekoaren esku-hartzea: Udalarekin batera gogoeta bati hasiera eman genion, euskal guneetan euskarak bizitza gehien duela kontuan hartuta eta bere tokiko erabileran ez duela zertan euskararekin batera egon, betiere, horrekin hizkuntza hori erabili nahi duten pertsonak diskriminatzen ez diren heinean. Kexak aipatzen zituen jakinarazpen zehatzak aztertu ondoren, egoera horixe zela iruditu zitzaigun, izan ere, gaztelania erabili ez izanak ulertzeko aukera modu erabakigarrian baldintzatzen zuen. Horregatik, eta erreklamatzaileak bi hizkuntza ofizialetako bat berariaz aukeratu zuela kontuan hartuta, udalari proposatu genion bere eskaera kontuan hartu behar izan zela emakume hori itzulpena eskatzera behartu gabe idazki berri bat bidaltzen zioten bakoitzean.
Emaitza: Udalak proposamen hori onartu zuen eta pertsona horren eskubidea azaldu bezala bideratzeko beharrezkoak ziren neurriak ezarri zituen.
2.2. Eskola-kirola: aldundiek lehiaketen partaidetza– eta heziketa-izaera errespetatzearen alde egin behar dute
Salatutako egoera: Emakume batek erakunde honetara jo zuen futbol-klub baten kasua azaltzeko, izan ere, baieztatu zuenaren arabera, urtebetean talde hartan Eskola Kirolaren programan parte hartzen zuten 17 haur kanporatu zituen. Bere ustez, erakundeek, eta bereziki Bizkaiko Foru Aldundiak, programa horretan atxikita zeuden kirol-kluben politiken gaineko kontrol handiagoa izan beharko zuketen, hura erregulatzen duen araudiak ezartzen dituen printzipioetara egokitu daitezen. Zentzu horretan bi alderdi azpimarratu zituen: alde batetik, lehiaketaren arrakastaren gainetik, haur eta gazteen artean hezkuntza-helburuen lorpena eta kirolerako ohituren sustapena lehenesteko beharra; bestetik, datuak babestearen esparruko araudia errespetatzekoa.
Arartekoaren esku-hartzea: Gertatutakoa aztertu ondoren gomendio bat bidali genuen salatutako moduko gertakariak ikertzeari zegokionez aldundiak hobekuntzak gaineratu behar zituela aipatuz. Era berean, halakoak gertatzea ekidin behar zuen programa horretan parte hartu nahi duten kirol-kluben praktika onak sustatuz.
Emaitza: Bizkaiko Foru Aldundiak erakunde honek egindako gomendioak onartu zituen eta horren inguruan hartu zituen neurrien berri eman zion.
3. Jasotako kexak, dagokien testuinguru sozial eta arauemailean
3.1. Elebitasuna: aurrerapen nabarmenik ez esparru kritikoenean
Euskal hiztunen hainbat eskubideen eraginkortasun falta izan da, aurten ere, Arartekoak bere jardueraren arlo honetan bideratu dituen esku-hartze gehienen eragilea. Eta berriro ere, Justizia, Polizia eta Osasuna kexa nabarmenenen jatorria izan dira, bai euren maiztasunarengatik, bai azaldu dituzten arazoen garrantziarengatik.
Txostenak jasotzen dituen datuak hartu zireneko datan eguneratuta daude. Harez geroztik urtebete igaro bada ere, ez dugu antzeman euren diagnosia zalantzan jartzen duen aldaketarik. Diagnosi horrek bat egiten du erakunde honek herritarrengandik jasotako kexen eta botere publikoek erantzuteko izandako moduaren ondorioz emandakoarekin. Bereziki aipatutako hiru esparruetan, batzordeak erreferentzia gisa hartzen dituenak gutunean sinatutako konpromisoen urratzearen berri emateko.
2012. urtean amaitutako Plangintzaldiaren hasieran egoera hori izanik, haren ebaluazioa ezin da tarte horretan hartutako neurrien birpasa izan, horiekin bilatzen ziren helburuen betetze-maila aipatu beharra dago. Era berean, ezin da izan, batzuetan gertatzen ohi den moduan, arauzko esparruan egondako aurrerapenen zerrenda: berriro ere “izan behar” eremuan geratuko ginateke, helburua “izan” eremuarekin kontrastatzea bada ere, herritarrek, gaur egun, zerbitzu publiko jakin batean aurkitu nahi duten euskararen erabilera errealeko mailarekin kontrastatzea. Soilik horrela zehaztu daiteke zein esparrutan lortu den sailburuordeak hizpide zuen zuloa estutzearen helburua eta esparruren batean berdin mantentzen ote den edo handitu ere egin den.
“Egungo egoeraren diagnostiko laburra eta zer hobetuak” atalak zentzu horretan hizkuntza ofizialen ezagutza eta erabilerari dagokionez, bai erakunde publikoetan bai autonomia erkidegoko herritarren artean egoera oso ezberdina dela besterik ez du aipatzen. Baina kontuan hartu behar dugu, zuzen aipatu ohi den moduan, eskubideak dituztenak hizkuntzak ez badira, pertsonak baizik, ahal denaren eta errealaren arteko ezberdintasunaren esanahi juridikoa ezin da bera izan herritarren arteko euskararen erabileraz ari garenean edo botere publikoen esparrua hizpide dugunean: lehenengo kasuan, erabilera hori indartzeko beharra kontu eztabaidagarria da eta ikuspuntu ezberdinak egon daitezke aukeratzen den herrialde ereduaren arabera, eztabaida politiko demokratikoaren esparruan guztiak legezkoak izango litzatekeenak; bigarrenean, berriz, behar hori hizkuntza-koofizialtasunaren ondorio saihestezina da, bertatik herritarrentzat sortzen diren eskubideak ezingo baitira eraginkorrak izan, ez dira izaten ari, erabilera euskara erabiltzen ez duten langileak dituzten zerbitzu publikoa erabiltzeak dakarren kostuaren mende dagoen neurrian. Egiaztatu dugunaren arabera, Epaitegira, Poliziara edo arreta eskaintzen dioten mediku-zerbitzuetara hizkuntza horretan zuzendu nahi denak bere gain hartu behar dituen kostuak.
Urtean zehar burutu ditugun esku-hartzeen bidez lotura zuzena ezar dezakegu kostu horien izaeraren eta hiru zerbitzu publiko horietan izatearen artean, bertan, hain zuzen ere, langileen artean euskara gutxiago erabiltzen dela ikusi dugu. Hori, beraz, gaitasun falta hutsa baino haratago doa, sailburuordeak aipatutako aurkezpenean ondo azpimarratu zuen kontua:
Filosofia hori partekatu behar dugu, baita oinarrizkotzat jotzen dugun eta aipatu dugun planean ondorio gisa erabil daitekeen ideia ere: Euskarak ez du salbatzailerik behar, hiztunak baizik. Kontua da, Justizia, Polizia eta Osasunaren esparruetan, eta Europako Kontseiluko Adituen Batzordeak zein erakunde honek egiaztatu ahal izan duten erabilera-maila ikusita, ez dirudi abian jarri diren neurriak borondate hori sustatzera heldu direnik, ezta atxikimendu hori bultzatzera ere, proposatutako helburuak lortzeko beharrezkoa den neurrian.
Atal honi amaiera emateko aipatutako eremu bakoitzean herritarren kexak eragiten dituen egoera motarekiko berariazko erreferentzia egingo dugu, paradigmatikotzat jo ditugun bi kasuren harira.
3.2. Osasuna: “Si no me habla en español, salga de aquí o llamo a seguridad”
(Espainieraz hitz egiten ez badidazu, atera zaitez hemendik edo segurtasun zerbitzuei deituko diet)”
Donostiako herritar batek, bere familia-medikuak otorrinologia kontsultara bidali zuenean, euskal hiztuna zen edo gutxienez euskara ulertzen zuen espezialista batek artatzea eskatu zuen. Anbulatorioan zegokion medikuarekin hitzordua ematera mugatu ziren, azaldu ziotenaren arabera, ez baitzekiten medikuak euskaraz zekien edo ez (kasu hartan ez zekien). Gaixoak bere hizkuntzan hitz egin zuenean, funtzionarioak hari gaztelaniaz egitea esan zion. Erreklamatzaileak behin eta berriro euskara erabiltzen zuela ikusita, haserre bizian gaztelaniaz egin zezala edo bertatik joan zedila eskatu zion, eta lanean zeramatzan 33 urtetan halako begirune falta inoiz ikusi ez zuela esan zion eta, gaztelania ofiziala izanik, arreta eskaintzeko hizkuntza horretan hitz egin zezala eskatzeko eskubidea zuela.
Gaixoak azaldu zion koofizialtasunak ez zuela esan nahi berak administrazioak eskatutako hizkuntza ofizialean hitz egin behar zuenik, baizik eta horrek herritarrak aukeratutako hizkuntzan eskaini behar ziola arreta, bereziki berariaz eta behar bezalako aurrerapenarekin eskatu zuela kontuan hartuta. Medikua, oso haserre, kontsultatik atera zen segurtasun zerbitzuen bila eta une hartan erizainak euskara ulertzen zuela esan zuen, baina gaixoak medikuari gaztelaniaz hitz egiteko beharra zuela. Kontsultatik bota zutenean, erreklamatzaileak bezeroarentzako arreta-zerbitzura jo zuen eta bertako arduradunak barkamena eskatu zion eta medikuaren aurrean itzultzaile lanak egiteko proposamena eskaini zion. Gaixoak aukera hori onartu zuen baina ez ordea medikuak.
Osakidetzako bezeroarentzako arreta-zerbitzuek zein Donostia Ospitaleko Mediku Zuzendaritzak errespetuz eta arduraz erantzun zuten gertatutakoaren aurrean, gaixoaren eskubidea onartuz eta horrelako zerbait berriro gerta ez zekion neurriak ezarriz.
3.3. Justizia: “Tenía usted que haber pedido intérprete, como la señora china del juicio anterior”
(Interpretea eskatu behar izan zenuen, aurreko epaiketako emakume txinatarrak bezalaxe)
Herritar batek bere etxebizitzatik gertuen zegoen Ertzaintzaren komisariara jo zuen, Bilboko Indautxu auzoan, merkataritza-gune batean eraso bat pairatu ondoren. Arreta eskaini zioten agenteek komisaria hartan salaketa euskaraz jaso zezakeen inor ez zegoela adierazi zioten, erreklamatzaileak hala nahi zuen arren, izan ere, Bilbon horretarako agente bakarra zegoen eta Deustuko komisarian zegoen. Hara joan nahi ez bazuen, esan ziotenez, harekin hitzordua adostu beharko zuen. Hala egin zuen eta hurrengo egunean berriro ere komisariara joan behar izan zuen eta salaketa Deustutik joandako agenteak jaso zuen. Horren ondorioz, Getxoko epaitegi batean bideratuko zen falta-epaiketa sortu zen.
Hilabete geroago, epaitegiko itzulpen-zerbitzuen deia jaso zuen salaketaren hainbat kontu argitze aldera, izan ere, idazkera ez zitzaien argia iruditzen. Epaiketaren egunean kexagilea hitzartutako orduan agertu zen (11:00etan), merkataritza-guneko bi langile eta segurtasun arduradunarekin batera, erasoaren lekuko gisa. Bi ordu geroago, oraindik ere deitu ez zituztenez, eta pertsona horiei atzerapenak eragiten zien kaltearengatik kezkatuta, interpretea ez egoteagatik epaiketa bertan behera geratuko ez zela bermatu nahi izan zuen. Agente judizialari horren inguruan galdetu zion. Funtzionarioak, galdera gaztelaniak errepikarazi ondoren, interpreterik espero ez zela jakinarazi zion, inork eskatu ez zuelako.
Azkenik 15:00etan sartu ziren aretoan. Erreklamatzaileak euskaraz agurtu zuenez, epaileak gaztelania erabil zezala adierazi zion, ez baitzuen interpreterik eskatu. Hizkuntza aldatuta, kexagileak erantzun zion epaiketarako jaso zuen zitazioak ez zuela helarazten euskaraz hitz egin nahi izatekotan iragarri behar zuenik eta, hori uste izatea ondorio logikoa izango litzatekeela epaitegiaren aldetik, salaketa hizkuntza horretan idatzita zegoela eta euren itzulpen-zerbitzuak harekin harremanetan jarri zirela kontuan hartuta. Une hartan, fiskalak esan zion aurreko epaiketan deklaratu zuen herritar txinatarrari ezta ez ziotela horren berririk eman eta, hala ere, hura interpretazio-zerbitzua eskatzeaz arduratu zela. Erreklamatzaileak erantzun zion euskara ez zela atzerriko hizkuntza eta, nolanahi ere, interpretea behar zuena ez zela bera, adierazteko erabil zezakeen hizkuntza ofiziala ulertzen ez zuena baizik. Epaileak ondoren sortutako eztabaidari amaiera eman behar izan zion eta, erreklamatzailearen ustez, gertakari hartan entzun zituen zentzuzko lehen hitzak esan zituen: “Ez ditzagun hizkuntzak erabili aurre egiteko, komunikatzeko baizik”. Epaiketa bertan behera geratu zen eta ahozko egintza berri bat adostu zen interpretazio-zerbitzuak bertan egon zitezen.
Herritarrek erakunde honi arrazoi horregatik bidaltzen dizkioten kexek helarazten dituzten egoerak ez dira aldatu, eta auzitan euskaraz jardutea erabakitzen duen epaituak bere gain hartu behar dituen kostuak islatzen dituzte. Horren inguruan jasotako kexa-kopuru ugariek eta kontsultatutako operadore juridiko guztien iritziek hori guztia islatzen dute. Baita gure esperientziak ere, bereziki izapidetutako hainbat espedientetan errepikatu den kexa baten inguruan. Erakunde honetako langileek epaitegietara egin dituzten bisitetan beti euskaraz mintzatu gatzaizkio hasiera batean arreta eskaintzen zigun pertsonari. Ondorio estatistikoak lortzeko asmorik izan gabe, garrantzitsua iruditzen zaigu, bisitatutako hamaika organo judizialetatik, kasu bakar batean hizkuntza horretan erantzun izana, eta gehienetan, hasiera batetik, gaztelaniaz hitz egin genezan eskatu izana.
Hori gure epaitegietako langileen artean euskara gutxi erabiltzen denaren isla besterik ezin da izan, ezagutza-maila eta bermatuta izan ditzaketen profilak ere alde batera utzita. Baina, hobetze aldera, gure ustez nabarmendu beharra dago funtzionario batzuek, haiei zuzentzen zaizkien herritarrek hizkuntza ofizial batean hitz egiten dutenean, erabateko naturaltasunez bestea erabil dezaten eskatzen dietela. Jarrera arazo bat eta zuzentarau egokirik ez dagoela islatzen duela uste dugu, eta ez soilik hizkuntza eskubideen edo hizkuntza-mailaren gaitasun faltari dagokionez. Hori, zalantzarik gabe, ezinbestekoa da, baina kontuan hartu behar dugu prestakuntzak ez duela bere baitan euskarazko arreta egokia bermatzen. Eta, hizkuntza-normalizazioa errealitate bat ez den bitartean, arreta horrek ziurrenik ahalegin osagarria eskatuko dio eskaintzen duenari –bai hizkuntza horretan gaztelanian baino hitz-jario edota hizkuntza-erregistro txikiagoa izanagatik, bai beste lankide bati laguntza eskatu izanagatik, aldi berean, lankide horrek bere zereginak alde batera utzi beharko dituela kontuan hartuta. Ahalegin hori ez litzateke beharrezkoa izango euskaraz hitz egiten duen epaituak gaztelania aukeratuko balu, hizkuntza hori ezagutzen baitu. Epaitegietako langileek, hori jakinda, azken hori erabil dezan eskatzeko tentazioa izan dezake izapidea azkarrago burutze aldera, bereziki lana pilatzen denean edo langile gutxi daudenean, bulego judizialetan maiz gertatzen ohi dena eta, errealistak izanda, bitartekoen murrizketarekin areagotu besterik egingo ez dena.
Beraz, oinarrizko errealitate printzipioa da jokabide horiek ulertzea eskatzen duena. Ez justifikatzeko, gure epaitegietan zenbateraino gertatzen diren jakiteko, baita horiek ekiditeko eta antzemateko neurri eraginkorrak hartzeko beharraz ohartzeko ere. Osterantzean, gaur egun auzitan euskaraz aritzeak dakarren gainkostuari, dirudienez murrizteko horren zaila denari, argi eta garbi saihestezina den beste bat gainera dakioke, jendearentzako arretarako funtzionarioekin sortutako tentsioa hain zuzen. Kostu hori, beti gertatzen ez bada ere, euskaraz hitz egiten duenari “en castellano, por favor” (gaztelaniaz, mesedez) erantzuten zaion bakoitzean sortzen da. Hala islatzen dute herritarrengandik jasotako lekukotzek, izan ere, adierazitakoaren arabera, euskaraz mintzatzearekin tematu ondoren soilik gaztelaniaz hitz egiteko eskatu zien funtzionario berak euren hizkuntzan hitz egiteko ahalegina egitea onartzen zuen edo euskaraz hitz egin zezakeen norbait bilatzen zuen –gure esperientzian, aldaketa erakunde honetako langileak identifikatzen ziren unean bertan gertatu ohi izan da.
3.4. Herrizaingo Saila: lankidetza falta
Arartekoak Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Sailari gomendio
bat bidali zion halako moldez antolatu zitzan beren giza baliabideak, non, txanda eta zerbitzu ezberdinetan, faktore
objektiboen arabera banaturiko pertsonal elebiduna bermatuko baita, hala nola testuinguru soziolinguistikoa eta kokatzen diren tokiko biztanleen kopurua, pertsonala edo, betetzen den eginkizuna dela bide, publikoarekiko interakzio handiagoa edo txikiagoa izatea.
Sailak gomendioa onartu zuen eta hura betetzeko eta erakunde honi horren inguruko informazioa helarazteko neurriak hartzeko konpromisoa hartu zuen. Horretarako Giza Baliabideen Zuzendaritzara jo zuen eta, jakinarazi zigutenaren arabera, bi konturen berri emango zigun: alde batetik, jendearentzako arreta-guneetan eta, bereziki, ebazpen hau eragin zuen kexaren jatorria izandakoan, hala eskatzen duen herritarrari euskarazko zerbitzuak eskain diezaiokeen agente bat gutxienez egongo dela bermatzeko hartuko liratekeen antolamendu aldaketak; bestetik, zerbitzua eskaintzen deneko lekuaren errealitate soziolinguistikoa eta herritarrekiko harremana kontuan hartuta, Ertzaintzaren lanpostu zerrendan (LPZ) jasotako derrigortasun daten eta euskara-mailen berrikuspena.
Harez geroztik, hala ere, Giza Baliabideen Zuzendaritza horrek erakunde honi horren inguruko informazio generikoa bakarrik eskaini dio: 2012an Ertzaintzan Euskararen Normalizazio Dekretuaren aldaketa aurreikusita zegoela iragarri ondoren, LPZ horretan 2. hizkuntza-eskakizuna “zegozkion lanpostuei” esleituko zitzaiela aipatu zen, baita derrigortasun data berriak ere. Informazio-eskaera ugari aurkeztu ditugun arren, ez zuen zehaztu zein izango ziren data horiek ezta zein lanposturi esleituko zitzaion aipatutako hizkuntza-eskakizuna. Kontu horiek, azkenik, ez ziren arautu 76/2012 zenbakiarekin maiatzaren 22an onartutako Dekretuan eta horren edukiak ez du Ertzaintzarako euskara erabileraren planik gaineratzen. Besterik gabe, profil bakoitzeko titularren eskumenak zehazten ditu, hizkuntza zailtasuna eskatzen duten zereginak burutzeko gaitasun handiagoa edo txikiagoa izatearen arabera, 1. eta 2. hizkuntza-eskakizunaren artean ezberdinduz. Araudi horretarako igorpenak, beraz, ez zuen inolako eduki materialik erakunde honi interesatzen zitzaizkion kontuen inguruan, izan ere, beharrezkotzat jotzen zen lekuan maila altuagoa eskatuko zela aipatzea besterik ez zen. Zentzu horretan, irailean eta urrian argitaratutako Ertzaintzaren LPZren aldaketak ezta ez ziren garrantzizkoak izan. Legebiltzarrean, galdera berak egitean sailburuak erantzun zuen, intendente, superintendente, komisario, komisariorde eta ofizialen lanpostuez gain, 2. hizkuntza eskakizuna “lanpostuetan burutzen diren zereginen hizkuntza zailtasunak hala eskatzen duenean bakarrik” eskatuko zela.
4. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
Arartekoak arlo honetan duen jarduketa eraentzeko planaren eremuan, nabarmentzekoa da antolaturiko gizartearekin izan dugun lankidetza.
Halaber, Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikako Sailburuordetzarekin bildu gara, eta uneoro agertu da prest guri laguntzeko, erakunde honetan kexa jartzeko zioak izan diren unean uneko kasuak ebazte aldera, bai euskal administrazioen ingurukoak, bai estatuko administrazioen gainekoak. Aipatu beharra dago, esparru honetan, Elebide Hizkuntza Eskubideak Bermatzeko Zerbitzuak jardutean izan duen proaktibitatean antzemandako hobekuntza.
5. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa